Księgi metrykalne parafii Skrzyszów

Parafia Skrzyszów od dawna leży w kręgu moich zainteresowań. Do fary przynależały m. in. wsie Jodłówka-Wałki i Wola Rzędzińska, gdzie dawniej żyli moi antenaci. Metryki Skrzyszowa są ostatnimi księgami z XVIII wieku, które zostały mi do przeglądnięcia. Zaczęłam badać historię parafii intensywniej, aby zorientować się poprawnie w stanie zachowania ksiąg metrykalnych.

Parafia Skrzyszów

Dostępne publikacje podają różne daty co do utworzenia parafii w Skrzyszowie. Fara mogła już istnieć w 1 połowie XIV wieku. Długosz zapisał, że w 1416 roku parafia Skrzyszowska została przyłączona do kolegiaty tarnowskiej. Rozdzielenie tych far nastąpiło dopiero w 1736 roku, gdy ponownie utworzono parafię w Skrzyszowie. Informacja ta nasuwa wniosek, że przed 1736 rokiem metryki Skrzyszowa powinny być w wspólnej księdze z metrykami tarnowskiej katedry. Rzeczywiście gdy przeglądamy tarnowskie metryki z 1 połowy XVIII wieku, to widzimy zapisy aktów z: Skrzyszowa, Woli Rzędzińskiej, Pogórskiej Woli, Wielkiego Pola, Wałek itd. Według Słownika geograficznego... parafia w Skrzyszowie obejmuje: Skrzyszów, obydwie wólki: Ładna i Śrędziny, Wolę Rzędzińską, Wałki, Jodłówkę i część Rzędzina. Jak mają się informacje z słownika geograficznego do wsi zapisanych w najstarszych zachowanych księgach? Po prostu podają stan aktualny na czas wydania słownika, czyli koniec XIX wieku. Najstarsze zachowane osobne księgi fary skrzyszowskiej pochodzą z połowy XVIII wieku. Kolejno: urodzenia od 1760 roku, małżeństwa od 1752 roku i zgony od 1777 roku. W XVIII wieku wyglądało to trochę inaczej. Dużo trafniejsza informacja pochodzi z Atlasu Historycznego Kościoła w Polsce Liber visitationum - 1763. Jak podano do parafii Skrzyszów należy 10 wiosek: Skrzyszów, Wola Rzędzińska, Wola Pogórska (Pogóska Wola), Poszkole (Pośkle), Wałki, Jodłówka czyli Granice, Wielkie Pole, Pogórza, Kobylarnia, Bartynia.

Kościół parafialny w Skrzyszowie.
Źródło: https://malopolskie.fotopolska.eu/743641,foto.html

Wsie XVIII-wiecznej parafii skrzyszowskiej

W księgach metrykalnych jak można się spodziewać odnajdziemy: Skrzyszów, Wolę Rzędzińską, Pogórską Wolę, Wałki i Jodłówkę. Oprócz tych wsi odnajdziemy także wiele różnych nazw, co niektóre bardzo mnie zaskoczyły, bo nigdy ich nie słyszałam. Spotkamy nazwę Granice, a nawet Jodłówka seu Granice, czyli Jodłówka lub Granice. Wcześniej nie spotkałam takiej nazwy dla Jodłówki albo po prostu jej nie zanotowałam. Zdarzyło mi się oglądać zapis Jedłowka, Jodlowka, Jodlowka zamojska itp. Głownie funkcjonuje on w księgach Lisiej Góry, ponieważ część Jodłówki należała do tej parafii. Dalej napotkamy nazwy będące dziś częścią Pogórskiej Woli: Pogórza, Wielkie Pole, Pośkle (Poszkle), Żurawiniec, Kobylarnia (Kobelarnia). Interesujące są dla mnie nazwy Żurawiniec, Kobylarnia, ponieważ mam przodków z tej parafii o nazwiskach Kobyl (Kobel) i Żurawski (Żurowski). W metrykach są jeszcze nazwy Plebania (odnosi się zapewne do osób mieszkających i pracujących na plebani), Łęka, Pełcze,  Bartynia i Bartnica (może dwie ostatnie to nazwa tej samej wsi).

Pierwsze wsie zaczęły się odłączać od fary już w 2 połowie XVIII wieku. Najpierw w 1778 roku zbudowano kościół/kaplicę w Pogórskiej Woli, która przyłączyła do parafii swoje przysiółki i stała się filią parafii skrzyszowskiej. Dużo później, bo w 1925 roku powstała parafia w Woli Rzędzińskiej, która zagarnęła Wałki i Jodłówkę. Przy parafii pozostały więc tylko Skrzyszów, Ładna i Śrędziny.

Kościół parafialny w Pogórskiej Woli. Przesuwanie kościoła w 1932 roku.
Źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn. 1-U-4887-1

Kościół parafialny w Woli Rzędzińskiej. Fot. M. Sztorc.
Źródło: http://tarnowskiekoscioly.net/index.php/koscioly/111-wola-rzedzinska-kosciol-matki-boskiej-nieustajacej-pomocy

Przodkowie z dawnej parafii Skrzyszów

Jak pisałam już kilka razy moi wstępni nie mieszkali w samym Skrzyszowie tylko w wioskach należących do parafii, a głównie w Wałkach i Jodłówce. Po przeglądnięciu najstarszych metryk do tej listy doszła również Wola Rzędzińska, Pogórska Wola, Wielkie Pole. Są to głównie moi antenaci po mieczu. Nosili następujące nazwiska: Bryg (Brygiewicz), Cielocha, Cioch, Cyz (Cyza), Czochara, Derus, Drwal, Fiołek, Jarosz, Kalita (Kaleta), Kalisz, Kapustka, Kiełbasa, Kozioł, Kuta, Lazarowicz, Marszałek, Masło, Pękala, Smagacz, Sobol (Sobal), Stach, Wroński, Zaucha, Żmuda. W XX i XIX wieku antenaci mieszkają w Jodłówce-Wałkach, dopiero w XVIII wieku zaczynam obserwować drogę ich migracji do wsi Wałki. Nie ma się czemu dziwić, bo sama wieś Wałki powstała najprawdopodobniej na początku XVIII wieku. Jest to też główny powód tego, że posiadam po kilka linii przodków noszących to samo nazwisko. Przy zawieraniu małżeństw wewnątrz wsi nie było za wiele "kombinacji" do wyboru. Trzy i więcej razy jak na razie powtarzają się w moim wywodzie nazwiska: Bryg, Cyz, Kozioł, Kiełbasa, Marszałek, Stach i Zaucha.
Najciekawszym dla mnie nazwiskiem jest dość rzadko występujące Lazarowicz. Wnosi je do mojego wywodu moja 6xprababka Zofia (*1766 +1815) Wrońska z domu Lazarowicz, która ok. 1782 roku poślubia mojego 6xpradziadka Józefa Wrońskiego (*1766 +1820). Para mieszka w Wałkach, skąd pochodził pradziad. Zofia urodziła się w Woli Rzędzińskiej. Jej rodzicami byli Wawrzyniec Lazarowicz i Marianna z domu Bryg. Odnalazłam akty chrztu w Woli Rzędzińskiej ich 5-ciu córek: Anny (*1763), Zofii (*1766), Agnieszki (*1769), Reginy (*1773) oraz Magdaleny (*1775). Niestety w zachowanych od 1752 roku księgach brak aktu małżeństwa 7xpradziadków. Właściwie to nie ma aktów małżeństwa żadnych osób noszących nazwisko Lazarowicz. Wśród aktów chrztów są pary małżeńskie: Sebastian Lazarowicz i Małgorzata oraz Kazimierz Ciochon i Katarzyna Lazarowiczowna. Oba małżeństwa również pochodzą z Woli Rzędzińskiej. Nie natknęłam się na żadnych Lazarowiczów w podobnych latach w okolicznych parafiach. Wcześniejsze losy tej rodziny mogą pozostać zagadką, którą nigdy nie uda mi się rozwikłać. Do 7 i 8xpradziadków udało mi się doprowadzić większość gałęzi antenatów pochodzących z parafii Skrzyszów. Wynik ten uważam za całkiem niezły. Trochę lepsze osiągnięcia mam w parafii Tarnów-Katedra oraz częściowo Luszowice i Lisia Góra. Jak wspomniałam wcześniej furtką pozostają akta z parafii tarnowskiej sprzed 1738 roku. Jest szansa, że kilka linii ułoży się w całość i będę mogła poprowadzić dalszy wywód przodków z parafii Skrzyszów.


Źródła:
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego... http://dir.icm.edu.pl/Slownik_geograficzny/
Księgi metrykalne parafii Skrzyszów
Księgi metrykalne parafii Tarnów-Katedra

Kurierzy Karpat 1939-1945

Podczas II Wojny Światowej do sprawnego funkcjonowania walczącego podziemia palącą kwestią było zorganizowanie sprawnie działającej komórki zajmującej się łącznością. Mój dziadek wiele opowiadał o działalności konspiracyjnej polskich kolejarzy. Sam podczas wojny zajmował stanowisko pomocnika maszynisty i jeździł w trasy pociągami towarowymi. Pociągi te przewoziły głównie broń i zaopatrzenie dla walczących wojsk niemieckich na froncie wschodnim. Miały też zadanie nie ujęte oficjalnie w zakresie obowiązków. Wielokrotnie pociągi przewoziły konspiracyjne dokumenty oraz ludzi. Podczas wykonywania swojej pracy zdarzało mu się spotkać osoby, które były tzw. górskimi kurierami.

Komórka łączności i szlaki kurierskie

Po zakończeniu kampanii wrześniowej w 1939 roku wyniknęła potrzeba utworzenia drogi, która bezpiecznie prowadziłaby poza granice okupowanej Polski na Węgry. W tym kierunku przemieszczali się żołnierze pragnący wstąpić w szeregi Wojska Polskiego na zachodzie oraz ludzie, dla których niebezpiecznie było pozostać w okupowanym kraju, a później także Żydzi ratujący swoje życie. Przejście tej drogi samodzielnie nie było możliwe z powodu nieznajomości terenu, a także czyhających po obu stronach granicy żołnierzy niemieckich i wspierających jednostek żandarmerii z Czech, Słowacji i Węgier oraz  kolaborantów. Konieczne było zorganizowanie komórki zajmującej się łącznością, do której obowiązków należałoby: przeprowadzanie emisariuszy, łączników i innych osób, przenoszenie poczty, pieniędzy, broni itd. Zadanie wzięli na swoje barki leśnicy i pracownicy lasów, miejscowi prowadzący handel przygraniczny oraz sportowcy i entuzjaści gór. Krótko mówiąc ludzie znający świetnie teren i sprawni fizycznie. Szybko zorganizowano Komórkę Łączności z Zagranicą -  trasę Południe. Podzielono łączność na 4 odcinki: 

1) Nowy Targ - kryptonim Teresa

Trasa: Nowy Targ – Waksmund – willa „Wichrówka” koła Dursztyna – Łapsze Niżne – Poprad – Mala Poloma – Rożniawa – Budapeszt

2) Nowy Sącz - kryptonim Sabina

Trasy:

Nowy Sącz – Kosarzyska (Dolina Śmierci) – Eliaszówka – Prešov – Kassa (Košice) – Budapeszt.

Nowy Sącz – Rytro – Kordowiec – Kosarzyska – Eliaszówka – L‘ubovňa – Lipany – Veľký Šariš – Prešov – Kassa (Košice) – Budapeszt.

Nowy Sącz – Muszyna – Orlov – Prešov – Kassa (Košice) – Budapeszt.

Nowy Sącz – Muszyna – Powroźnik – Dubne – Lenartov – Prešov – Kassa (Košice) – Budapeszt.

Nowy Sącz – Przehyba – Szczawnica – Leśnica – Poprad – Rozsnyo (Rožňava) – Budapeszt (lub przez park Andrassych pod Velką Polomą) do Budapesztu.

Nowy Sącz – Jazowsko – Obidza – Szczawnica – Rozsnyo (Rožňava) – Budapeszt

Na granicy polsko-słowackiej 8-9 kwietnia 1944 roku. Od lewej:
Jan Freisler, Jadwiga Tadrowska, Konrad Niklewicz, Julian Nowakowski.
Ze zbiorów W. Frazika.

3) Jasło - kryptonim Kazimiera

Trasa kurierska Jaga, której twórcą był Jan Łożański wiodła przez: Krosno – Jaśliska – Wyżna Wola – Habura – Medilaborce – Humenne – Malczyce – Garany – Satorajaujhely – Budapeszt. Od połowy 1942 roku stała się trasą o kryptonimie Kora. 

4) Sanok - kryptonim Bronisława

Działająca do marca 1942 roku pod kryptonimem Las trasa stworzona przez Aleksandra Rybickiego prowadziła przez: Sanok – Baligród – Żubracze – Takcsany – Berezna – Ungwar – Budapeszt

Poświęcenie wielu zapomnianych

Temat Komórki Łączności z Zagranicą jest opracowany szczątkowo. Każde przejście wiązało się z współpracą dziesiątek osób: kurierów na wyznaczonych odcinkach, łącznikach oraz gospodarzach "melin" itd. Pułapek czyhających na osoby zaangażowane w pracę kurierską było wiele i zwykle kończyły się śmiercią zatrzymanych.

Odcinki o kryptonimach Teresa i Sabina przemierzali i w inny sposób wspierali: Jan Bobowski, Tadeusz Chciuk ps. Romek, Bronisław Czech, Władysław Czernek ps. Muchomor, Wacław Felczak ps. Lech, Józef Fitrzyk, Andrzej Frączysty, Jan Freisler ps. Ksawery oraz ps. Sądecki, Wincenty Galica, Jan Gąsienica, Władysław Gąsienica, Eugeniusz Gąsienica, Józef Gąsienica, Krystyna Giżycka, Klemens Konstanty Gucwa ps. Góral, Maria Hulewicz, Stanisław Karpiel, Filip Feliks Klaper, Leopold Kwiatkowski ps. Tomek, Józef Krzeptowski ps. Józef, Andrzej Krzysiak, Franciszek Krzyżak ps. Frantol oraz ps. Karol, Jan Kula, Stanisław Kula, Rudolf Lenc ps. Rudek, Ludwika Leśniak, Paweł Liber ps. Sprytny, Michalina i Józef Ligęzowie, Zbigniew Lohse ps. Łupieński, Stanisław Łaś, Jan Łożański, rodzeństwo Helena, Jan i Stanisław Marusarzowie, Wanda Modlibowska, Stanisław Motyka, Franciszek Musiał ps. Myszka, Roman Stramka ps. Romek, Andrzej Podczerwiński, Jan Podstawski, Ludwik Polakiewicz, Bronisław Przybylski, Franciszek Roman, Zbigniew Ryś (108 przejść), Rudolf Samardak, Tadeusz Sokołowski ps. Ogór, Józef Stanek, Zygmunt Stobiecki, Włodzimierz Szyc, Jan Szyszka ps. Piekarski, bracia Kazimierz i Władysław Świerczkowie, Aleksander Wróblewski, Czesław i Stanisław Wrześniak, Elżbieta Zawadzka ps. Zo, Jan Żółciński.

Trasy o kryptonimach Las, Jaga/Kora obsługiwali: bracia Arnold i Kazimierz Andrunikowie, Anna Paulina i Jan Filipiakowie, Gustaw Frączysty, Wojciech  Grodziński (1902-1942), Stefan Grzyb ps. Adam, Jan Kaprusiak ps. Ikar, Janina Kędzior ps. Joanna, Jadwiga z Giedrojciów Kociatkiewicz ps. Renia i ps. Doliwa, Ewa Korczyńska ps. Ewa, Regina Laskowska ps. Rena, Jan Łożański ps. Orzeł, Jan Marciak, Jan Nowak ps. Strzelec, Jakub Pałasiewicz, Bronisław Przybylski ps. Bronek, Józef Raczek, Józef Rak ps. Korab, Franciszka Różowicz ps. Babcia, Aleksander Rybicki ps. Jacek, Kazimierz Sołtysik, Izabella Tańska-Kwapińska ps. Czarna, Julian Wicher, Wanda Wiktor, Janina Wojakowska ps. Jasia, Walerian Zawada, Helena Żurowska.

Część z wymienionych osób prócz działalności w Komórce Łączności z Zagranicą ma na swoim koncie: pobyt w Wojsku Polskim na zachodzie i w Afryce, bitwę o Monte Cassino, Powstanie Warszawskie, walkę w oddziałach partyzanckich. Dla wielu z nich los nie był łaskawy. Długie śledztwa, obozy koncentracyjne lub wyroki śmierci. Po wojnie wcale nie było lepiej. Kolejne śledztwa, więzienie lub kula w głowę, a w najlepszym wypadku ciche trwanie i zapomnienie. Głównie z tego powodu nigdy nie poznamy kompletnej listy osób obsługujących trasy kurierskie w latach 1939-1945.

Współczesny pomysł na odkrywanie historii

Dawne trasy kurierskie do dziś są uczęszczane, gdyż wytyczono wzdłuż nich szlaki turystyczne. Przemierzają je więc miłośnicy wycieczek górskich oraz świadomi uczestnicy rajdów turystycznych Szlakami kurierów beskidzkich. Kolejną z okazji przypomnienia działalności kurierów jest corocznie organizowany Karpacki Wyścig Kurierów (Carpathian Couriers Race Poland-Slovakia-Hungary), który przyciąga miłośników dwóch kółek. W tegorocznej - już 36 edycji - wyścigu kolarze przemierzą w dniach 1-5 maja 735 km (plus prolog 30 kwietnia w Lublinie). 1 maja kolarze finiszują w Tarnowie, a 2 maja rozpoczynają tu kolejny etap wyścigu. Meta będzie czekać na kolarzy w węgierskim Veszprém. W wyścigu będzie brało 25 drużyn m. in.: z Polski, Słowacji, Czech, Węgier, Austrii, Holandii. W tym roku po raz pierwszy Węgierska Federacja Kolarska zgłosiła do startu Narodową Reprezentację Węgier. Zapowiada się emocjonujący wyścig. Więcej informacji na stronie: http://carpathianrace.eu

Źródła:
Rak Józef Kurierzy Beskidzcy w okresie okupacji niemieckiej 1939-1945 
http://www.trasakurierskalas.pl/

http://bohaterzy.edumobile.pl/index.php/128-tlo-historyczne/375-szlaki-kurierskie-w-dolinie-popradu-cz-1
https://z-ne.pl/t,haslo,2695,kurierzy.html