Droga niemieckiego kolonisty do Galicji - kolonizacja Marii Teresy i Józefa II

Napływ emigrantów z Niemiec na tereny dawnych województw sandomierskiego i krakowskiego nie jest nowym zjawiskiem. Osadnictwo ludności obcej istniało już za Piastów i było kontynuowane aż do schyłku I Rzeczpospolitej w XVIII wieku. Po rozbiorach I Rzeczpospolitej Monarchia Habsburgów dysponowała byłymi królewszczyznami i dobrami kościelnymi, które postanowiła zasiedlić ludnością pochodzącą z Rzeszy i Prus. Cesarzowa Maria Teresa swoje plany kolonizacyjne realizowała w latach 1768-1771, kiedy to na terytorium Węgier osadziła 16 986 kolonistów niemieckich. Od 1774 roku osiedlała ludność na terenach zaborów. Jednak sprowadzaniem osadników niemieckich na tereny Galicji na poważnie zajął się cesarz Józef II i jego administracja. 

Kolonizacja Marii Teresy i Józefa II w Galicji

W październiku 1774 roku Maria Teresa wydała patent kolonizacyjny zachęcający do osiedlanie się osadników niemieckich na terenach Galicji. Osadnictwo to wykluczało ludność trudniącą się rolnictwem i było skierowane głównie do katolickich kupców i rzemieślników. Na mocy patentu kupcy i rzemieślnicy mieli pozwolenie na osiedlenie się w dowolnym mieście na terytorium Galicji. Osadnicy byli zwolnieni od opłat  prawa miejskiego i majsterskiego oraz na 6 lat od wszelkich danin i pogłównego. Protestanci w myśl patentu mogli zamieszkać w Lwowie, Jarosławiu, Zamościu, Zaleszczykach, Kazimierzu i Brodach. Mimo zainteresowania osiedleniem się w Galicji niemieckich rolników cesarzowa Maria Teresa nie rozszerzyła uchwał patentu, tak samo stanowcza była w sprawie 6 miast wskazanych na potrzeby kolonizacji ludności protestanckiej. Ze względu na ograniczenia religijne, zawodowe stawiane potencjalnym osadnikom oraz brak wsparcia finansowego ze strony rządu dla nowo przybyłych kolonizacja „terezjańska” nie miała przebiegu na masową skalę. Całkiem innym przebieg miało osadnictwo zapoczątkowane przez kolejnego cesarza. Prawny początek działań osadniczych propagowanych przez cesarza Józefa II wyznacza wydany przez niego w 1781 roku patent kolonizacyjny. Na mocy patentu prawo do osadnictwa w Galicji prócz kupców i rzemieślników otrzymali także rolnicy. Większość osadników napływających do Galicji za panowania Józefa II stanowili rolnicy. Nie ograniczała już ludność napływową wyznawana religia, gdyż w listopadzie 1781 roku wydano patent tolerancyjny. Od tej pory akatolicy mogli w dowolnym miejscu monarchii posiadać własny zbór z szkołą (pastorów i nauczycieli) oraz wszelkie prawa obywatelskie: dostęp do godności naukowych i urzędowych, prawo do nabywania ziemi itd. Przyznano szereg udogodnień dla osiedlających się cudzoziemców m.in.:

* zasiłki na potrzeby emigracji w naturaliach i pieniądzu;

* czasowe zwolnienie od opłat majsterskiego i mieszczańskiego;

* rzemieślnicy otrzymywali dom, półrzemieślnicy dom ze stodołą, a rolnicy dom ze stajnią i stodołą;

* zwolnienie od opłat na 10 lat dla rolników;

* rolnicy otrzymywali sprzęty gospodarcze i żywy inwentarz;

* zwolnienie od służby wojskowej. 

Aby rozpędzić maszynę kolonizacyjną i ściągnąć jak najwięcej niemieckich osadników zlecano rozgłaszanie uchwał patentu na obszarach, z których chciano pozyskać kolonistów komisarzom kolonizacyjnym. W miastach krajów nadreńskich werbunkiem kolonistów na rzecz Monarchii Austriackiej trudnili się rezydenci polityczni dworu wiedeńskiego np. w Frankfurcie nad Menem werbował rezydent Franciszek Rothlein, w Rottenburgu nad Neckarem radca dworu Franciszek Blank, w Wirtembergii Bokh, w okręgu Westfalii hr. Metternich. Warunki kolonizacji były bardzo korzystne, toteż zainteresowanie było duże, a pierwsi osadnicy napłynęli do Wiednia już w 1782 roku. „Zwerbowanych kolonistów z krajów nadreńskich kierowano do Wiednia. Przyjeżdżali oni zazwyczaj Dunajem, wsiadając na okręty w Günzburgu poniżej Uhlmu oraz w samym Uhlmie lub przychodzili pieszo drogą przez Wurzburg i Norymbergę. Wiedeń był ich pierwszym etapem podróży. W Wiedniu przejmował przybyszów Józef Antoni Weltz. Weltz skierowywał emigrantów do miejsc przeznaczenia, odbierał paszporty wydawane przez komisarzy werbunkowych, uprawniające do kolonizacji, a wydawał nowe w których wyznaczano dokładnie marszrutę. W paszportach prócz miejsca przeznaczenia i marszruty wymieniano ilość członków rodziny i służbę jak również wydzieloną na podróż zapomogę.” Przybywający koloniści byli zróżnicowani pod względem umiejętności i zamożności, toteż zaczęto ich dzielić na różne grupy. Napływający osadnicy posiadający majątek w gotówce od 200 złr byli uprzywilejowani, co pozwalało na szybszy przydział do miejsca kolonizacji, wybór lepszej lokalizacji, większej ilości gruntu, większe zabudowania, więcej bydła. Do drugiej grupy należeli koloniści nieuprzywilejowani, co jak się można domyślić owocowało gorszymi warunkami lokalizacyjnymi, mniejszą ilością gruntu i bydła. 

Chętnych do osiedlenia się w Galicji było bardzo wiele rodzin, a wielu komisarzy kolonizacyjnych przysyłało więcej kolonistów niż mieli za zadanie. Takie postępowanie i samowolka obnażyły niewydolność i brak zorganizowania struktur administracji odpowiedzialnej za sprawy kolonizacyjne. Przybyłych do Wiednia rodzin było więcej niż przygotowanych miejscach na osiedlenie w Galicji. Nie chciano ich jednak zawracać do krajów nadreńskich, czasowo umieszczano ich w naprędce przygotowanych tymczasowych siedzibach lub wysyłano do już zaludnionych kolonii. Niektóre rodziny czekały na stałe miejsce zakwaterowania nawet kilka lat. Nie radząc sobie z napływającą ludnością kilkukrotnie przerywano akcję osadniczą. Kolonizację wstrzymano na mocy dekretu z sierpnia 1785 roku. Od 1786 roku osadnicy nie napływali tak licznie jak przed laty, zmieniły się zasady i warunki przyjmowania kolonistów. Do 1785 roku na prawie patentu kolonizacyjnego do Galicji przybyło ponad 3 tysiące rodzi niemieckich, a w przybliżeniu ok. 15 tysięcy osadników. 

Niemieckie kolonie w Galicji 

Koloniści osiedlający się w Galicji pochodzili przeważnie z różnych księstw Rzeszy oraz Prus, Francji, Szwajcarii, Holandii. Prym wśród kolonistów wiedli osadnicy z południowych księstw Rzeszy, a głównie z Palatynu. W latach 1782-1785 przybyło z Palatynu 5 311 kolonistów na ogółem 14 669 osadników, czyli 36%. Na 18 cyrkułów w Galicji kolonistów rolników z Niemiec rozmieszczono w 14 cyrkułach, łącznie w 137 miejscowościach. Lista miejscowości zasiedlonych przez kolonistów niemieckich:

1. Cyrkuł Bochnia
Bogucice, Bratucice, Gawłów, Kłaj, Krzeczów, Książnice, Lednica, Majkowice, Niepołomice, Kamionna, Chodenica, Wójtostwo

2. Cyrkuł Brzeżany
Dobrzanica, Kimirz, Pietniczany, Sarniki, Podhajczyki, Uszkowice

3 Cyrkuł Lwów
Brundorf, Drozdowice, Chrusno, Dobrzany, Stodułki, Serdyca, Zimna Woda, Lubiana, Wielkopole, Reichenbach, Szczerzec, Porzecze Janowskie, Karaczynów, Podbereżce, Vorderberg, Winniki, Kamienobród

4. Cyrkuł Rzeszów
Dornbach, Giedlarowa, Czermin, Jaślany, Kliszów, Wola Zarczycka, Padew, Raniżów, Wielka Kurzyna, Mała Kurzyna, Hyki Dębiaki, Ostrowy Tuszowskie, Pławo, Jata, Jeżowe, Kamień, Wólka Tanewska, Tuszów, Dzikowiec

5. Cyrkuł Przemyśl
Berdychów, Rzeczyczany, Podłuby, Mużyłowice, Ożomla

6. Cyrkuł Sambor
Brygidau, Bystrzyca, Nowe Burczyce, Nikonkowice, Uliczno, Korośnica, Kupnowice, Kalinów, Równe, Dublany, Łużek Dolny, Bolechowice, Czukiew, Wypuczki

7. Cyrkuł Sanok

Bandrów Kolonia, Berehy Dolne, Huczko, Hujsko, Makowa Kolonia, Wolica, Smereczna, Pietnica, Stebnik

8. Cyrkuł Nowy Sącz
Deutsch Biczyce, Deutsch Dąbrówka, Szczerez, Gaboń, Gołkowice, Chełmiec, Gaj, Juraszowa, Kadcza, Biegonice, Mokra Wieś, Moszczenica Niżna, Mystków, Naszacowice, Olszanka, Piątkowa, Podegrodzie, Rytro, Stary Sącz, Stadło, Strzeszyce, Świniarsko, Świerkla, Podrzecze, Łącko, Zagórzyn, Żbikowice

9. Cyrkuł Stryj
Nadziejów, Komarów, Nowy Kałusz, Nowica, Nowe Oleksice, Siwka Kałuska

10. Cyrkuł Żółkiew
Młodów, Choronów, Brusno, Dziewięcierz, Kobylnica, Opaka, Żuków, Lipowiec, Ostrowiec, Deutsch Mokrotyn, Basznia, Deutsch Smolin, Mierzwica

Rzemieślnicy i kupcy osiedlili się w miastach: Brzeżany, Dębica (Freyborn Johan, Huber Georg, May Peter, Martinik Heinrich, Schmid Johann), Dobromil, Drohobycz, Hrubieszów, Jaworów, Kamionka Strumiłowa, Lisko, Lwów, Lubaczów, Łańcut, Nowy Sącz, Przeworsk, Rzeszów (Eberhard Franz, Kanzler Philipp, Merger Franz, Penber Anton, Tohrmann Johann), Sambor, Sanok, Sędziszów, Stanisławów, Stary Sącz, Stryj, Szczebrzeszyn, Śniatyn, Tarnów (Pillermayer Johann, Trauttemann Adam, Wachtmann Johann, Zieber Ludwig), Zaleszczyki, Zamość, Żółkiew.

Do grona osadników niemieckich należą moi antenaci noszący nazwiska Welsing i Wenz. Welsingowie przybyli w ramach kolonizacji józefińskiej w 1783 roku z Palatynu do koloni Jeżowe w cyrkule rzeszowskim. Nie znam jeszcze daty osiedlenia się w Galicji rodziny Wenz. Przybyli oni prawdopodobnie do cyrkułu bocheńskiego, a przynajmniej na jego terenie zamieszkiwali od końca lat 80 XIX wieku. Możliwa jest też wersja, że przodkowie przybyli na te tereny jeszcze za czasów I Rzeczpospolitej. Czy uda mi się rozwiązać tą zagadkę genealogiczną pokażą dalsze badania tej gałęzi przodków.

Poszukuję książki:

Wilhelm Franz, Kallbrunner Josef, Schriften der Deutschen Akademie: Quellen zur deutschen Siedlungsgeschichte in Südosteuropa  vol. 11
Publikacja zawiera wykazy niemieckich emigrantów z lat 1749-1803 udających się do krajów austro-węgierskich. Wykazy uwzględniają prócz nazwisk miejsce pochodzenia emigrantów oraz ilość osób emigrujących pod jednym nazwiskiem jako zespoły rodzinne.

Zapraszam do lektury innych postów powiązanych z kolonistami w mojej rodzinie:
Volxheim w Nadrenii-Palatynacie, Niemcy
Rodzina Welsing moim genealogicznym „węzłem gordyjskim” - część 1 - Marianna z domu Welsing
Rodzina Welsing moim genealogicznym „węzłem gordyjskim” - część 2 - Welsingowie w XVIII i XIX-wiecznej Galicji
Rodzina Welsing moim genealogicznym „węzłem gordyjskim” - część 3 - zabór rosyjski
Józef Welsing - potomek kolonistów i powstaniec

Źródło:

Lepucki Henryk, Działalność kolonizacyjna Marii Teresy i Józefa II w Galicji 1772-1790.

https://pl.wikipedia.org/wiki/Kolonizacja_j%C3%B3zefi%C5%84ska

Pierwsza publikacja: 15 lipiec 2017