Urbanistyka i mieszkańcy XVIII-wiecznego Tarnowa

Od dłuższego czasu krążę w XVIII-wiecznych metrykach z lat 70 i wcześniejszych. Najczęściej napotykam na wiele niekompletnych akt lub znikające z metryk danej wsi rodziny, czyli codzienność genealoga. W wyżej podanym okresie ok. 15% moich przodków jest związanych z parafią Tarnów-Katedra, a część z nich z samym miastem. 

Miasto na XVIII-wiecznych mapach i planach

Oprócz informacji metrykalnych i literatury źródłowej ważne jest zobrazowanie miejsca gdzie żyli nasi antenaci. Z drugiej połowy XVIII wieku możemy oglądnąć kopie tzw. Mapy Miega z zaznaczonymi murami obronnymi, które niedługo później zostały kolejno rozebrane. 

Mapa Tarnowa autorstwa J. T. Siegera i F. Miega. Źródło: wikimedia.org

Równie wspaniałym źródłem jest powstały w latach 90 XVIII wieku plan miasta autorstwa Franciszka Grottgera (ciekawe czy jest to potomek/krewny Artura Grottgera). Plan świetnie obrazuje jakie zmiany zaszły w centrum miasta przez ostatnie 200 lat. Oglądając go ze współczesnymi mapami np. z Google Maps widzimy, że ulice przetrwały właściwie w nie zmienionym układzie, ale wiele budynków już nie ma w dzisiejszym Tarnowie choćby zaznaczone na mapie Bramy Miejskie, kościółek Św. Anny, skonfiskowany klasztor i kościół PP. Bernardynek stał się klasztorem i kościołem OO. Bernardynów itd.

Plan Tarnowa autorstwa F. Grottgera. Źródło: wikimedia.org

Miasto i jego mieszkańcy w połowie XVIII wieku

Obecnie najbardziej interesują mnie lata 50 XVIII wieku i okres wcześniejszy. Mniej więcej na ten czas w przybliżeniu datuję narodziny wielu moich 7 i 8xpradziadków. W publikacji zatytułowanej Dzieje miasta Tarnowa jest spis Lustracje kamienic i domów spisany 15 stycznia 1738 roku. Kilka tygodni temu udało mi się obejrzeć bardzo ważny dla mnie spis ludności z 1753 roku. Zatytułowany jest on Osiadłość Miasta Tarnowa. Bardzo dokładnie opisano budynek po budynku dodając imię i nazwisko osoby płacącej podatek domowy i wicikowy oraz adnotacje, o domach i placach niezamieszkanych (pustych). Kolejne budynki oznaczone są ulicami, placami lub punktami orientacyjnymi można więc mając plan Grottgera prześledzić gdzie w przybliżeniu mieszkał nasz antenat. Pamiętajmy jednak, że dostępny plan miasta został sporządzony 40 lat później jest więc na nim zaznaczonych więcej obiektów. Spis rozpoczyna się od ulicy Krakowskiej, a kończy na danych o czynszach cechów i dniach targowych odbywających się w mieście.

Zacznijmy od spisu z 1738 roku pamiętając, że na św. Barbary (dop. 4 grudnia) 1735 roku pożar strawił całe miasto i przedmieścia.
„Na północnem podsieniu: od kościoła dom opustoszały dla ubóstwa Sleśkowicza, dom Korzeniowskiego spustoszały dla długów i pusto stoi, kamienica Kaszewiczowska nadrujnowana pusta, kamienica Huysona zdezelowana pusta, kamienica Wolkisona nie ma gospodarza, plac Sławskiego pusty, na nim domostwo zgorzało, kamienica Szynklerowska mocno zrujnowana, bo w niej gospodarz nie mieszka.
Na podsieniu wschodniem: dom Mrozowskiego zgorzał, tylko jeden sklep został, kamienica Sakowiczowska bez gospodarza, browar przy niej na zatyłku zgorzał.
Na podsieniu południowem: dom Traczowiczów zgorzał, tylko sklep został i drugi przy nim mały, dom Boguckiego zgorzał, tylko sklep mizerny został i plac pusto leży, plac Zalasowski pusty, na nim sklep i piwnice się zawaliły, plac Uchackich pusty i piwnica się  murowana zawaliła.
Na podsieniu zachodniem: kamienica Ratajowiczowska potrzebuje ekspenzy na reparacyę, podległa jest zawaleniu, na niej wyderkaf 1000 złp. dla kościoła lisiogórskiego, kamienica Nikielsonowska wierutna pustka bez nakrycia, kamienica Rosowska i ta nadrujnowana, ale jest w protekcyi JWgo Jmci Pana Starosty grabowieckiego, drugie pół kamienicy Rosowskiego i ta zostaje w protkecyi wyżej wyrażonego Pana Imci Dobrodzieja.
Ulica Pilźnieńska: dom Piskarskich zgorzał, tylko na połowie placu sklep został, plac Barańskiego pusty, place Gieńkowskiego, Węgrzynowiczów, Kronkowiczowski, Stofiejowski, Stanaszowski, Derkowski puste, dom Wolańskiego zgorzał, tylko jeden sklep został, plac Floryanowski pusty.
Ulica od furtki poczynająca się aż do bramy Krakowskiej (dziś Krótka i część pl. Kazimierza W.): place Sakowicza, Gajeckiego, Małochlebowskiego, Hankowski, Ligęzowski puste, Kamienica Augustynowiczowska spustoszała, bo gospodarz ciężkie ubóstwo, plac Gidlowski pusty, dom Ziębickiego spustoszały, bo mało budynku i to zgniłego zostało, teraz jest w duchownej posesyi, place Łosińskiego, Siedlarzowski, Kochanowski, Adama Rzeźnika, Złotnikowski puste, plac Ozadowski narożny przeciwko kamienicy Ratajowicza, plac Nowakowskich, Olbrychtowskich pusty, kamienica Szynklerowska przy bramie Krakowskiej wierutna pustka bez nakrycia, plac Kaweckiego, Madejowski pusty, dom Warszyckiego spustoszały pusty, plac Miecznikowski i Filipowiczowski narożny przeciwko rynku pusty.
Zatyłek od kościoła północy (dziś ul. Kapitulna): dworek Dykaczewski, przedtem do miasta należał, teraz w posesyi duchownej plac Łazienny, Tarnowiczowski pusty, dom Olbrychtowski, przedtem do miasta należał, teraz w posesyi duchownej, plac Krakowskiego, Nowakowski, Bednarzowski, Kiełbowiczowski, Ostrężyny, Pieskowski puste.
Za furtką miejską (dziś wschodnia część pl. Św. Ducha): dom Kopcińskiego zrujnowany dla ubóstwa gospodarza, plac Krysowski, plac Rogowskich pusty, dom Plucińskiego spustoszały pusty, słodownia na Burku spustoszała pusta, pół placu Lechów puste, plac Plucińskich woda zabrała przy moście, plac Matrajowski za mostem pusty, plac Kuflowski, Majowski pusty.
Zamieście za bramą Pilźnieńską: plac Orczykowski, połowa placu Kampustowskiego, plac Raźnego, Sopleniowski, Grocholów, Smidowski, Zającowski, Stalnikowski, Warkoczowski, Grzybowskiego puste, pół placu Sempkowskie puste, chałpka Kołuszkowicza spadła pustka, pół placu Kołodziejowskiego puste, plac Łysiowski pusty, chałpka Wiatrowicza kowala pusta, plac Rakowski, Orczykowski pusty.
Ex opposito kościoła Św. Ducha na górce (dziś zachodnia strona ul. Targowej): plac Sakowski, Piszczkowski pusty, dom Zaranków spustoszały pusty, plac Moskwowski, Derkowski, Ozimkowski, na którym słodownia była, Ligęzowski, Kunecki, Kubajowski, Borowskich, Nosalowski, Sowickiego, Białkowskiego pusty, dom Siepierkiewiczów przedtem do miasta należał, teraz go odebrał w posesyę ks. Zarczyński kantor tarnowski, plac Urbanowski pusty.”

Czytając o pustych domach i placach, zrujnowanych sklepach trudno nie odnieść wrażenia, że Tarnów był istnym miastem widmem. Niezamieszkałym, kompletnie zrujnowanym w trzy lata po całkowitym spaleniu miasta. W 1741 roku miasto w całości należało już do ks. Pawła Karola Sanguszki, który czynił starania mające na celu ponowny rozwój miasta. Kolejny spis z 1753 roku ukazuje z wolna poprawiającą się kondycję miasta.

  

Ulica Krakowska idąc z Bramy po lewej stronie: przy Bramie Szynklerowska pusty, na Pisoyowym Wojciech Nożka, Madeyiewskie Jm X. Kantor, Warszyckiego puste, Sandeckiego Jakób Gwiazdowicz trzyma, na Follynowskim Jakób Armatys w tyle Bracka izba, Psallterya Jm X. Psallterystów, Kamienica Jm X. Penitencjarza, Dworek Jm X. Kantora, Kamienica Jm X. Kanclerza, Szkoła Jm X. Scholastyk i Magistrat Tarnowski, Kollatorowie Dyrektora, Kamienica Kaznodziejska z dawna a teraz Jm X. Scholastyka, Kamienica Jmci XX Mansjonarzów, Kamienica XX Wikaryów.
Kościół Kolegiacki: kamienica Jm X. Infułata alias Probostwo, dworek Jm X. Kanonika Fundi Łukowa, dworek Jm X. Kustosza.
Idąc z Bramy lewą stroną ku Rynkowi: Fidlewiczowski, Jachymowiczowski, Ziembickiego, Łosińskiego, Wasniowskiego, Milcznika Adama, Bednarza Szymona, Kulbowiczowskie  te wszystkie place puste.
Część Rynku północna idąc od Kościoła: na Lajego P. Pietrzyniec, na Kmiećkowiczowy Dominik Dąbrowski, Zichewiczowski, Szymbarskiego pusty, na Borysiewiczowe Marcin Kęcki, na Woytowiczowskim kamienica Kaszowiczowska, na Kysonowskim P. Rhoda, na Wolkisonowskim P. Janicki, Stawskiego P. Janicki trzyma pusty, Machowski, Dąbrowskiego Walenty Bogucki.
W tyłach Rynku części północnej: Nowakowski pusty, Wawrzyniec Kucz, Kamienica X. Mansjonarzów, Placów 3 pustych P. Rhoda trzyma, na Olbrychtowym Organista i Kantor, Kielczowskiego, Michniewicza, Nowakowskiego, Kulbowiczowski wszystkie puste, Wadajowski i Ostrążowski Pan Bogucki trzyma, Kłosowski pusty.
Ulica Żydowska od Rynku lewą stroną do Bramy Pilzneńskiej: Icka Wolfowicza, Berka Wolfowicza, Dziubiny, Lisa, Kynka Wolfowicza, Izaaka Rabina Tarnowskiego, Kiury, Janorowicza, Michałowscy, Naskla kupca, Kapeluszniczki wdowy, Pinkwesa, Abrahama, Pęcaka młodego.
Drugą stroną tej ulicy od Bramy powracając: Chimla, Lewek Kapelusznik, Lewek Dawidowicz, Baska, Icek Wielopolski, Chaim Krzyżki, Bakalarka wdowa, Abram Wielopolski, wnuk Lewkowicza Wielopolskiego, Szulim Lewkowicz, Lewek Szlachcic, Chaimki.
Część Rynku wschodowa od ulicy Żydowskiej: na Balcerowym Mrozowska wdowa, Wojciech Truziński, na Dąbrowskiego Wojciech Michniewicz, na Sakowiczoskim Józef Niedzielski, na Honkowskim P. Mateusz Morozowicz, Sakowiczowska tenże trzyma.
Ulica Pilzneńska lewą stroną od Bramy idąc: na Sopleniowskim Żyd Hemla, na Węgrzynowiczów Rubin żyd, Wrońskiego puste P. Morozowicz trzyma, Gontkowiczowskie puste, na Piskarskiego Marcin Kałuszowski.
Powracając od Bramy drugą stroną: na Zaborowskiego Wojciech Chwastkowicz, na Niedźwieckiego Żyd Jasek, Stasinowskie puste Kulaszowski, Stanaszowskie puste Kałuszowski, na Gątkiewiczowskim Domostwo Kaszewiczów, Derkowskie puste, na Kamińskiego Stanisław Mierzwowicz, na Wolańskiego Żydówka Kuśnierka wdowa, na Jasikowiczowskim Szmul Żyd krawiec, Sebastian Gnatkowicz, na Gloryanowym Jan Michniewicz trzyma.
Część Rynku południowa: na Stasiowym Jan Michniewicz, na Kmiechowym Wawrzyniec Tracewicz, na Krasoniowym Jan Jasikowski, zegarmistrzów i Sopleniowski puste, Sowickiego Ziembicki, na Stasijowym Stanisław Troziński, na Grzegorzewiczowski Andrzej Bocheński.
Ulica Krakowska od furtki pod Basztą do Bramy Krakowskiej: na Wrońskiego Marcin Rzczański, na Augustynowiczów Jakób Papielecki, na Sachowiczowskim puste tenże trzyma, na Masiowym Jan Biecki, na Ziołkowym Jakób Mietelski, na Gajeckiego Wojciech Dereniowicz, Małochlebowskim Pan Franciszek Majer Felcer zbudował się, na Sikorskiego, na Zieleńskiego, na Mierkowskiego tenże, Różyckiego tenże Felcer trzyma puste, Ligęzowska puste Koczołowicz trzyma, kamienica Jana Augustynowicza.
Powracając od Bramy drugą stroną: Mierzwowiczowskie, Sitarskiego, Stolarskie, Kolendra Czapnika puste wszystkie te place.
Część rynku zachodowa idąc od furtki: na Ratajewiczowskim Stanisław Komorowicz, Tryncowska puste skarbowe w tyle browarek skarbowy, Roszowska puste skarbowe w tyle browarek skarbowy, 1/2 Kraszoniowskiej puste skarbowe w tyle browarek skarbowy, na Lechowskim Orłowski, Jakóba Gwiazdowicza, Filipowski pusty
Osiadłość Przedmieszczan do jurysdykcji miejskich należących za Bramą Krakowską idąc od części zachodowej na około Miasta: Barankowiczowe Szymon Woyciechowski, Jasikowskie dom wiezdny skarbowy, Kapustowskie P. Janicki, Kołuszowskie kowal, Raźnego Kołuszowski trzyma, Sopleniowski Grzegorz Skorupa, Grocholskiego tenże trzyma, Skorupa, Kurasieńskiego Szymon Woyciechowski, na Czapnikowym P. Jan Michniewicz domostwo ma, na Warkoczowskim j.w., na Grzybowickiego j.w., na Kałuszkowskim Błażej Biecki, na Rufinowskim Snycerz, na Biedzkiego Jan Biecki, na Bartoszowskim Dobrowodzka, na Zaiączkowskim Wojciech Mychniewicz, na Tkaczowskim Brakowicz, na Kuszowskim Pruszowska wdowa, Kruczkowiczowe puste P. Rhoda trzyma, na Kądzielowskim Józef Niedzielski, Lisowskie puste Gniatkowicz trzyma, Popieliczowskie puste tenże trzyma.
Powracając ku Miastu:, na Rozumkowiczowym P. Kazimierz Sanicki, na Pomykalinym Jacek Lisowski, Wiatrowskie P. Janicki trzyma, Jeleniowskie Jacek Lisowski, Ziołkowskie puste tenże trzyma, Kołodziejowskie puste tenże trzyma, Orczykowskie Stanisław Kapuściński trzyma puste na Kowalowskim Moszkowa wdowa żydówka, na Kozłowskiego Jan Rysiewicz, na Cichoniowskim Marceyan Olkowski.
Kościół i Klasztor WW. OO. Bernardynów: młyn za klasztorem o dwóch kamienicach.
Kościół i Klasztor WW. PP. Bernardynek: za klasztorem domki do tychże należące, na Sikorowskim Walenty Koczoł, na Sikorskiego Antoni Sikorski, na Żywieckim Józef Mierzwowicz, na Foytarowym Woynarowski, na Myszcikowym Andrzej Malicki, Kopciowiczowa wdowa, Andrzej Malicki, Matrajowe puste Andrzej Malicki trzyma, na Rogowskiego Strzelecki, na Jeżowskim zięć Bednarki, Jajakowskie Wawrzeniec Okrzesa XX wikariusze trzymają, Marnikowskie Kucik XX wikariusze trzymają, Derkowskie Franciszek Migaczowicz, Naydałowskie tenże trzyma, Zychowskie Bielawski, Czapnikowe Migaczowicz, domków no 10 do probostwa szpitalnego.
Kościół NPM na Burku, Kościół Św. Trójcy: Maniowskie  X Proboszcz szpitalny, tenże placów kilka trzyma.
Kościół Św. Ducha: Adamkowiczowe Józefowa Nakończa wdowa, Traczowskie Tomasz Kobelkowski, Traczowiczowe Wawrzeniec Traczowicz, Piskowe puste, Ozimkowskie X Szkaplerzny trzyma, Młodowskie Gayda, Czapnikowskie puste, Derkowskie Marcin Muszyński, Warzyłowskie Jakób Szarek, Nosalowskie Koczołowicz, Nosalowskie Jakób Nosal, Bożkowsie, Gawrońskie puste, Zaranowskie Jakób Armatys puste.
Kościół Św. Anny: Dzwonnikowskie Kasper Knapik, Dylągowskie Stanisław Komorowicz, Wróblowskie Grzegorz Nosal.
Dalej idąc od kościoła Św. Anny: dom wiezdny Stanisława Komorowicza, na Gawłowskim Szymon Lany, Nosalowskie Szymona Lanego syn, Barańskie Orłowski, Sowickiego Orłowski trzyma, dom wiezdny Gwiazdowicza, Białkowsi, Kazimierz Grono, Staborowskie Waleryan Zając.
Folwark XX Wikaryow: Soplekowskie X Kantor tarnowski, tamże Kantorya, Gordzikowskie, Ziemkiewicz, Marnikowe Franciszek Matray, Urbanowskie tenże Matray puste, Galusowe Jankowska wdowa.
Folwark Infułacki
czynsz od cechów: piekarski, sukienniczy, piwowarski, kołodziejski, kowalski, tkacki, kuśnierski, szewski, rzeźnicki, stalmaski, winiarski.

Spis jest dokładniejszy, wskazuje budynki poza murami miasta w okolicy dzisiejszej ul. Św. Anny, ul. Św. Ducha, ul. Targowej i placu na Burku. Kilkanaście budynków zostało zakupionych przez kler, place i domy mają nowych właścicieli, postawiono nowe domy. Dalej jednak znaczna liczba placów i domów jest pusta. Miasto powoli podniesie się dopiero w latach 70 XVIII-wieku, a zacznie prawidłowo funkcjonować już w dobie rozbioru Rzeczpospolitej pod panowaniem Monarchii Habsburgów.


Źródła:
Jan Leniek, Franciszek Herzig, Franciszek Leśniak, Dzieje miasta Tarnowa
ANK odział na Wawelu ArchSangHrTarn 141

Pierwsza publikacja: 2 czerwiec 2018