Budowanie wywodu przodków i tarnowskie księgi metrykalne na przestrzeni wieków

Księgi metrykalne to pierwsze lub drugie źródło pisane, w którym poszukujemy naszych przodków. Większość początkujących genealogów-amatorów za cel stawia sobie zbudowanie wywodu przodków sięgającego jak najdalej w przeszłość. O ile zwykle fragment wywodu dotyczący przodków żyjących w XX wieku budujemy na podstawie odpisów aktów: urodzenia, małżeństwa i zgonu zaczerpniętych z Urzędu Stanu Cywilnego (USC), to przodków żyjących w XIX wieku i wcześniej szukamy w księgach metrykalnych. 

Informacje o rodzinie żyjącej w XX i XXI wieku

Budowę wywodu przodków (tzw. drzewa genealogicznego) zalecam - jak wszyscy praktykujący genealogię - od rozmowy z najstarszymi członkami rodziny. Są oni kopalnią wiedzy na temat powiązań rodzinnych. Zapewne przechowują także dokumenty dotyczące ich rodziców i dziadków, a więc naszych dziadków, pradziadków lub nawet prapradziadków. Z pomocą nestorów naszych rodów zbudujemy  szkielet naszego wywodu. Dodatkowym atutem tego postępowania jest możliwość wysłuchania fascynujących historii z życia członków naszej rodziny, często osób, które znamy tylko z tablic umieszczonych na nagrobkach. Kolejnym krokiem jest weryfikacja naszych informacji. Pamiętajmy o tym, że każda data dotycząca przodka wpisanego w nasze drzewo musi mieć oparcie w dokumentach. I tu jest kilka możliwości na zgromadzenie potrzebnych aktów. Myślę, że można powiedzieć, że drogę postępowania wybieramy w oparciu o zasobność portfela lub własną cierpliwość, której pokłady są niezbędne ze względu na wydłużony czas potrzebny do skompletowania danych. Idealna jest sytuacja, w której wskazane wyżej akty mamy w domu, są przechowywane bezpiecznie w rodzinnym archiwum lub przechowuje je inna osoba z naszej familii - o tym fakcie możemy dowiedzieć się przeprowadzając wywiady z członkami naszych rodzin. Drugą opcją jest sytuacja, w której nie mamy aktów w domu, występujemy o ich odpisy do odpowiedniego terytorialnie USC. Tutaj możemy wybrać jedną z dróg: w oparciu o posiadane daty ubiegamy się o odpisy wszystkich aktów (urodzenia, małżeństwa i zgonu) lub wybieramy kilka aktów, które są nam najbardziej potrzebne. Jeśli mamy ograniczone fundusze myślę, że najlepszą opcją jest wyciągnięcie odpisu skróconego aktu małżeństwa. Zwiera on datę ślubu i urodzenia młodych oraz imiona i nazwiska ich rodziców. Czyli można powiedzieć, że powiela informacje, które znajdują się w aktach urodzenia nowożeńców oraz zawiera datę i miejsce ich ślubu.

Wzór odpisu skróconego aktu małżeństwa

Najlepszą i zarazem najbardziej ekonomiczną jest możliwość wykonania kopii (kserokopii lub skanu) aktów bezpośrednio z ksiąg metrykalnych. Niestety z różnych względów nie w każdym USC zostanie uwzględniony wniosek o otrzymanie przez nas aktów w tej formie. Jeśli nie ma takiej możliwości,  a mieszkamy w pobliżu miejsca, z którego chcemy otrzymać odpisy aktów można napisać wniosek o pozwolenie na wykonanie fotografii własnym aparatem. Trzecią możliwością jest zwrócenie się o udostępnienie dokumentacji pracowniczej w odpowiednim oddziale ZUS. Dokumenty te powinny zawierać m. in. akt ślubu i zgonu osoby, której dotyczy dana teczka oraz akt zgonu małżonka. Dokumenty te otrzymamy w oryginale (tak było w moim przypadku) lub ich kserokopie - nie uiszczamy żadnej opłaty za ich otrzymanie. Czwartą opcją jest zajrzenie do ksiąg meldunkowych. Są tam zapisane m. in. informacje o dacie i miejscu urodzenia zameldowanego, imiona i nazwiska rodziców, zawód, od kiedy dana osoba jest zameldowana (co dla kobiety często jest związane z datą wstąpienia w związek małżeński), data zgonu.

Książka meldunkowa gromada: Jodłówka-Wałki

Kolejnymi możliwościami na potwierdzenie dat urodzenia, małżeństwa i zgonu są np. świadectwa szkolne, wnioski o wydanie dowodu osobistego, paszport, dokumenty pracownicze, książeczka wojskowa, tablica nagrobna, karta zgonu, wypisy z ksiąg metrykalnych parafii, księgi metrykalne danej parafii.

Wizyta w Archiwum Państwowym i Archiwum Diecezjalnym - XIX wiek

Wkraczając z naszymi poszukiwaniami w XIX wiek konieczna jest wizyta w archiwum. Z własnego doświadczenia wiem, że w Archiwum Państwowym oddział w Tarnowie zgromadzono niewiele ksiąg metrykalnych dotyczących Tarnowa i okolicy. Właściwie dla Tarnowa są to księgi obejmujące daty 1880-1913 i wszystkie zostały zdigitalizowane oraz są dostępne online. Ksiąg dotyczących innych miejscowości nie ma starszych niż 1880 rok (przynajmniej dla tych, które mnie interesowały). Dużo większe są zbiory ksiąg wyznania mojżeszowego, sięgają początków XIX wieku. Nie były one w sferze moich zainteresowań, więc nie mam szczegółowych informacji. Księgi te zostały zmikrofilmowane i są dostępne w Krakowie. Tak naprawdę jeśli do Archiwum Państwowego oddział w Tarnowie wybieramy się tylko po to, aby przejrzeć metrykalne księgi tarnowskie można pominąć ten krok i udać się prosto do Archiwum Diecezjalnego w Tarnowie. Na stronie archiwum jest dostępny do pobrania dokument tekstowy zawierający spis ksiąg metrykalnych zgromadzonych w tej instytucji. Dla Tarnowa i jego dawnych przedmieść - obecnie dzielnic - należy poszukiwać ksiąg w zasobach parafii Tarnów-Katedra. Metryki są także dostępne w kancelarii parafialnej Katedry. Z tym, że co do starszych ksiąg odsyłają do pobliskiego AD - co jest w pełni zrozumiałe. Księgi metrykalne nawet do 1939 roku (a może i dłużej) były prowadzone w języku łacińskim. Dane zapisywano w kolejnych rubrykach tabeli, przez co nietrudno domyślić się jakie informacje mamy przed oczyma. Jednak minimalna znajomość łacny lub posiadanie słownika z pewnością się przyda. W zasobach internetu opracowano wiele pomocy dla osób korzystających z metryk pisanych po łacinie. Są to m. in. listy zawierające imiona, zawody, nazwy miesięcy, chorób i inne. Poniżej przedstawiam przykładowe akty metrykalne spisane w XIX wieku.

1) akt urodzenia

Metryka urodzenia z 1893 roku z księgi Tarnów-Katedra, Strusina

Metryka urodzenia z 1824 roku z księgi Tarnów-Katedra, Rzędzin

Rubryki tabeli w Liber Natorum - Księdze Urodzonych na przestrzeni XIX wieku ulegały lekkim modyfikacjom. Przedstawiają jednak one z grubsza te same informacje. Najpierw wpisywano datę urodzin i chrztu, później nr domu i imię lub imiona ochrzczonego. Kolejne rubryki dotyczą religii i płci noworodka. Następnie mamy kolumny zawierające dane dotyczące rodziców i chrzestnych. To właśnie zapisywanie informacji dotyczących rodziców ulegało modyfikacjom. Mniej więcej od lat 30 XIX wieku oprócz imienia i nazwiska rodziców, wpisywano także imiona i nazwiska ich rodziców - czyli dziadków ochrzczonego. Zapisywano także zawód ojca, czasami zawód lub pozycję społeczną dziadka ze strony matki. Od ok. lat 70 XIX wieku spotkałam się także z wpisywaniem wieku rodziców ochrzczonego i daty ich ślubu. W początkach XIX wieku wpisywano zwykle tylko imiona i nazwiska rodziców, czasami w rubryce dotyczącej matki dopisywano dane jej ojca. W metryce notowano także imię i nazwisko akuszerki (zwrot Obst. ut supra oznacza, że imię i nazwisko akuszerki zapisano w akcie wyżej) oraz dane księdza, który ochrzcił dziecko.

2) akt małżeństwa 

Metryka małżeństwa z 1888 roku z księgi Tarnów-Katedra, Rzędzin

Metryka małżeństwa z 1811 roku z księgi Tarnów-Katedra, Rzędzin

Liber Copulatorum - Księga Zaślubionych, także przeszła niewielkie korekty w wyglądzie tabeli. Największe różnice widać w bogactwie informacji dotyczących państwa młodych lub wręcz ubogość informacji na początku XIX wieku, gdzie jest tylko zapisane imię i nazwisko nowożeńców. Jeśli mówimy o aktach spisywanych od ok. lat 60 XIX wieku możemy spodziewać się, że podana zostanie informacja o rodzicach nowożeńców, wykonywanym zawodzie, miejscu urodzenia i zamieszkania, czasami dokładna data narodzin, informacje o wcześniejszym małżonku jeśli jedna ze stron owdowiała. Ciekawostką jest, że w metrykach od ok. lat 70 w większości przypadków dotyczących zawodu rolniczego wpisywano agricola lub colonus, czyli rolnik. Wcześniej była większa rozpiętość w określaniu stanu rolniczego: cmetho, hortulanus, inquilinus, agricola. Najwięcej osób określano mianem hortulanus. Myślę, że wpływ na zmianę określenia rolnika miało postępujące rozdrobnienie ziemi, przez co większość włościan końcem XIX wieku posiadała podobną ilość gruntu. W pierwszej połowie XIX wieku występowało zaś określenie rustici - chłop, rolnik, a wcześniej plebei.

3) akt zgonu

Metryka zgonu z 1891 roku z księgi Tarnów-Katedra, Grabówka

Akty zgonu zawarte w Liber Mortuorum - Księdze Zmarłych zawierają najmniej danych i czasem fakty te są najmniej precyzyjne - mogą być to nieprawdziwe lub nieprecyzyjne informacje o osobie zapisanej w księdze. Metryki zgonu występujące w XIX wieku podawały zwykle te same dane, czyli mamy tu: datę zgonu, datę pochówku, imię i nazwisko zmarłego (czasem dane jego małżonka lub rodziców), religię, płeć, wiek w chwili zgonu oraz przyczynę zgonu.

Archiwum Diecezjalne i parafia - XVIII wiek i wcześniej

Metryki pochodzące z XVIII wieku można przeglądać w AD lub bezpośrednio w parafii, która prowadziła dane księgi metrykalne. Księgi dotyczące Tarnowa datowane na lata przed 1785 mają specyficzny wygląd, są to tzw. dutki - wąskie długie karty. Informacje w nich zapisane są bardzo skąpe i są pisane ciągiem po łacinie - brak tu tabel. Zwykle przed 1785 rokiem nie ma ksiąg dla każdej wsi z osobna. Księgi z których korzystałam zawarte są w jednej większej parafii z dopiskiem wioski np. Borowa i wioski, Lisia Góra i wioski. Można się spodziewać, że owe wioski to okoliczne mniejsze miejscowości. Z odczytem całości informacji zawartych w tych lapidarnie pisanych księgach bywa różnie ze względu na stosowanie skrótów i pismo ręczne. Osobiście zwykle „wyłapuję” imiona i nazwiska oraz datę, a później zastanawiam się nad resztą użytych w akcie słów. Przykłady zapisu aktów, bez skrótów przedstawiam poniżej.

1) akt urodzenia

9 Sep.                       Subarbio Magno (Przedmieście Wielkie - czyli Strusina)
Ego (imię i nazwisko księdza) qui supra baptiztavi Infantem (imię dziecka) (imię i nazwisko ojca) et (imię matki) Conjugum Legitimorum. Patrini (imię i nazwisko matki chrzestnej) ex (imię i nazwisko ojca chrzestnego, zawód).

2) akt małżeństwa

25 7bris.                  Burek
Idem praemissis tribus bannis benedixit Matrumonium Contractum inter (imię i nazwisko pana młodego, stan cywilny: kawaler, wdowiec) et (imię i nazwisko panny młodej, stan cywilny: panna, wdowa). Assistentes (imiona i nazwiska świadków).

3) akt zgonu

4 Feb. Mortua est (imię i nazwisko zmarłej), munita omnibus Sacramentis ex Rzędzin.

Spisane w taki sposób metryki nie pomagają nam na pewno w ustaleniu bez wątpliwości czy dana osoba jest naszym przodkiem. Osobiście zbieram akty wszystkich członków rodziny, sprawdzam także metryki z okolicznych wiosek. Trzeba zachować szczególną ostrożność i nie spieszyć się z uznaniem danej osoby za naszego antenata. Jest to mrówcza praca na lata i  konieczna jest skrupulatność i cierpliwość.
Najstarsze księgi metrykalne dla Tarnowa zachowały się od pierwszej połowy XVI wieku z lekkimi brakami, nie wszystkie roczniki są kompletne. Dla większości okolicznych miejscowości raczej kompletne są zbiory do 1785 roku, a czasami przechowywane są księgi z końca XVII wieku. Prawdopodobnie większość okolicznych ksiąg metrykalnych - o ile się zachowały - można znaleźć w Archiwum Diecezjalnym w Tarnowie, chyba że księgi nie zostały z jakiś powodów wysłane do archiwum w czasie gdy przeprowadzano mikrofilmowane. Tu sprawdza się zasada, że zawsze warto zasięgnąć informacji bezpośrednio w parafii, z której ksiąg metrykalnych szukamy.
To wszystko, co mogę napisać o księgach metrykalnych, w których prowadzę bądź prowadziłam poszukiwania. Jako ciekawostkę dodam, że widziałam księgę z 1528 roku, w której informacje metrykalne zapisywano w postaci tabeli, a nie tekstu ciągłego w języku łacińskim. Był to jednak jedyny wyjątek od normalnego sposobu spisywania ksiąg metrykalnych w tamtym okresie jaki widziałam.

Źródła:
Księgi metrykalne parafii Tarnów-Katedra
AP w Tarnowie
szukajwarchiwach.pl

Zapraszam do lektury innych postów powiązanych z Tarnowem:
Dostępność online indeksów oraz ksiąg metrykalnych z Tarnowa i okolicy
Zakłady fotograficzne w Tarnowie w XIX wieku
Fotografia w Tarnowie w XX wieku
Książki i czasopisma przydatne Genealogom z Tarnowa i okolic
Nekropolie przykościelne Tarnowa
Członkowie Cechu Szewców i Cholewkarzy w Tarnowie
Emigracja tarnowskich włościan w XIX i początkiem XX wieku
I Wojna Światowa - służba wojskowa Tarnowian i okolicznych mieszkańców


Pierwsza publikacja: 28 styczeń 2017