Zasięg terytorialny parafii Tarnów-Katedra w XVIII wieku

Od dwóch lat, a ostatnio dwa miesiące temu dłubałam w księgach parafii Tarnów-Katedra za lata 1700-1771 i początkowo natykałam się na problematyczne dla mnie nazwy. Do tarnowskiej fary poza wsiami stanowiącymi przedmieścia miasta należały także inne miejscowości. Niektóre z nazw wymienionych w księgach metrykalnych były zapisane po łacinie, a niektóre nie istnieją dzisiaj i trudno było mi określić ich topografię. Nie wiedziałam na przykład jakie miejsca kryją się pod nazwą via Strata, Platea Currificum czy Porta Cracoviensi. Sporadycznie w księgach rejestrowano zdarzenia metrykalne dla wsi nienależących do parafii. 

Miasto Tarnów i przedmieścia

Tarnów był otoczony murami miejskimi pamiętającymi jeszcze lokację miasta z XIV wieku. Do wnętrza miasta prowadziły dwie bramy miejskie. Pierwsza z nich od zachodu wznosiła się Brama Krakowska (Porta Cracoviensi). Po obu stronach bramy wznosiły się dwie wieże, a do miasta prowadziły ogromne drewniane wrota. Dziś nie ma nawet najmniejszego śladu po owej bramie stojącej niegdyś na skrzyżowaniu ulicy Katedralnej z ulicą Wałową. Druga brama prowadząca do miasta od wschodu była nazywana Bramą Pilzneńską (Porta Pilsnensi). Z jednej strony wrót wznosiła się wieża, a na piętrze była izba mieszkalna. Wieża wraz z bramą została rozebrana końcem XVIII wieku. Dziś jest tam mała uliczka Brama Pilzneńska wychodząca na ulicę Lwowską. Za tarnowskim kościołem katedralnym jest plebania, zwana w metrykach Probostwem. Możliwe, że w granicach miasta znajdowało się miejsce określone w metrykach nazwą Platea Currificum (ulica Stelmachów/Kołodzieji. Nie znalazłam na ten temat żadnych informacji, ale podejrzewam, że konkretne ulice są związane z miastem, a nie okolicznymi wsiami.

Za murami miejskimi zlokalizowane były przedmieścia. Od strony Bramy Krakowskiej było Przedmieście Wielkie (Subarbio Magno), a od strony Bramy Pilzneńskiej Przedmieście Małe (Subarbio Parvo). Czasami w księdze występuje tylko sam zwrot Subarbio (Przedmieście) lub Subarbio Magno et Parvo (Przedmieście Wielkie i Małe). Od północy za Katedrą lekko na wschód były folwarki należące do kościoła: Zawale i Dyksonówka. Na Zawalu w połowie XIX wieku założono Park Miejski znany dzisiaj pod nazwą Park Strzeleckiego.

Fragment planu miasta Tarnowa wykonanego
końcem XVIII wieku przez F. Grottgera

Opisywane miejsca w księgach metrykalnych parafii Tarnów-Katedra znajdziemy pod nazwami: de Civitate (z Miasta), de Porta Cracoviensi (z Bramy Krakowskiej), de Porta Pilsnensi (z Bramy Pilzneńskiej), Probostwo (de Prepositure), Platea Currificum (ul. Stelmaska/Kołodziejska), Przedmieście (Subarbio), Przedmieście Wielkie (Subarbio Magno), Przedmieście Małe (Subarbio Parvo). 

Wsie i folwarki za Przedmieściami przynależne do parafii Tarnów-Katedra

Na południe od miasta wychodząc tzw. Bramą Mniejszą usytuowaną na obecnej ulicy Wielkie Schody rozpoczynała się brukowana ulica zwana via Strata. Swoją trasę miała od Wielkich Schodów, przez ulicę Najświętszej Marii Panny dalej mostem przez potok Wątok w kierunku Góry Świętego Marcina i dalej do Zamku Tarnowskich. Łącznie było to ok. 2 km brukowanej drogi wykonanej jeszcze za czasów panowania w mieście rodziny Ostrogskich. Także poniżej Wielkich Schodów był tzw. Rynek Mniejszy, gdzie występowali kuglarze oraz cyrkowcy i rozkładano stragany poza murami miasta. W tym miejscu było miejsce zwane do dziś Burek. Dalej leżały folwarki tarnowskie np. Pogwizdów i Kantoria oraz podmiejskie wsie. Kolejno na zachód od miasta rozciągało się wspomniane wyżej Przedmieście Wielkie (częściowo później teren Strusiny), nad nim na północ Chyszów (Hyszów). Na północ od murów miejskich  były folwarki Zawale i Dyksonówka oraz Kantoria (dzisiejsza ul. Legionów), następnie wsie Klikowa (północny-zachód) i Krzyż. Na wschodzie kolejno folwark Pogwizdów i wsie: Grabówka, Przedmieście Małe, Gumniska i dalej wysunięty na wschód Rzędzin (graniczący z Grabówką i Gumniskami). I kończąc na południe od miasta rozciągał się Burek, Zamieście, Zabłocie, Terlikówka (zwana Mrozowską rolą), Tarnowiec, Wólka (Wulka, obecnie przysiółek Zawady) i Zawada.

Orientacyjne położenie Przedmieści Tarnowa i podmiejskich wsi

na mapie F. Grottgera z końca XVIII wieku

Opisywane miejsca w księgach metrykalnych tarnowskiej fary znajdziemy pod nazwami: via Strata, Zamieście (de Post Urbio), Zawale (de Post Vallo), Wał (de Vallo), Burek, Zabłocie, Chyszów (Hyszów, Hisów), Terlikówka (Mrozowska rola), Grabówka, Gumniska, Rzędzin, Wólka (Wulka), Zawada, Tarnowiec, Klikowa, Kantoria (Cantoria). 

Inne wsie w księgach metrykalnych parafii Tarnów-Katedra oraz konwersje wiary

Było dla mnie wielkim zdziwieniem znalezienie wśród metryk wpisów m. in. ze Skrzyszowa. Skrzyszowska fara jest równie stara co tarnowska i ma w tym okresie osobną parafię. Do parafii w Skrzyszowie należały m.in. Wałki, Pogórska Wola i Wola Rzędzińska. Wpisy z tych wsi również można znaleźć w parafii katedralnej. Rzuciły mi się w oczy również pojedyncze metryki z Pleśniej, Bogumiłowic, Pilzna, Żukowic, Szynwałdu. Może zgłaszający był akurat w mieście i przypomniawszy sobie o potrzebie rejestracji metryki swojego potomka poszedł na plebanię i stąd te wpisy. Ciekawe, czy poszedł również do kościoła w swojej parafii? O wsi Chyszów spisujący akt podawał, że wioska należy do parafii w Zbilitowskiej Górze, a jednak notorycznie pojawiają się w księgach wpisy z Chyszowa. 

Znalazłam też kilka nazw, których topografii nie umiem określić. Są to Wąwóz, Winnica (Winica), Pradio Vicariorum (tłum. folwark wikarego), Pradio Monialium (tłum. folwark zakonnic, zapewne gdzieś w pobliżu budynku zakonu bernardynek). Może znawcom Tarnowa coś one mówią? Więcej nietypowych dla tarnowskiej parafii miejsc nie rzuciło mi się w oczy, choć pewnie jest tego jeszcze trochę. Metryki z lat 1700-1770, które przeglądałam są praktycznie w komplecie. Chociaż na mikrofilmie jest straszny bałagan i ciężko się je przegląda. 

Kolejną ciekawostką jest według mnie spora ilość konwersji z judaizmu na katolicyzm. Do tej pory nie rzucały się takie metryki w oczy, zdarzało mi się widzieć ich zaledwie kilka. W latach 1750-1770 co roku (z kilkoma wyjątkami) jest jeden lub więcej chrztów byłych Żydów. Informacje w akcie są skąpe. Podają, że ksiądz x chrzci osobę y i jest to konwersja z judaizmu. Czasami podane jest nowe nazwisko ochrzczonego np. Agnieszka Kwiatkowska. Zwykle jest 4 znamienitych i utytułowanych świadków/chrzestnych. Znalazłam też metrykę członka rodziny Murray'ów. Była to pochodząca ze Szkocji rodzina Kalwinistów, a w metrykach parafii Tarnów-Katedra z XVIII wieku już Katolików.
Pomiędzy metrykami urodzenia z 1743 roku można znaleźć opis pożaru miasta z dnia 16 sierpnia 1743 roku. Pożar rozpoczął się na ulicy Żydowskiej w domu Enocha i strawił 60 domów żydowskich i 40 katolickich dochodząc pod sam kościół, lecz na szczęście nie doszło do jego spalenia.
Takich perełek jest w metrykach na pewno sporo, osobiście koncentrowałam się głównie na nazwiskach moich przodków w każdej ze wsi należących do parafii Tarnów-Katedra. Odnalazłam prawie wszystkich 6xpradziadków i ich rodziców. Tak jak później ich miejsce zamieszkania koncentrowało się we wsi Rzędzin i sąsiadujących wioskach np. Pogwizdów i Przedmieście Małe. Napotkałam na 3 problematyczne do określenia osoby np. jest 2 Sebastianów Łabnów i jeden Fabian Sebastian w zbliżonych latach urodzenia i wszystkich trzech biorę pod uwagę jako moich przodków. Choć jestem przekonana, że co najmniej jeden z nich zmarł w dzieciństwie, więc po przeglądnięciu metryk zgonu możliwe, że będę mogła określić, który Sebastian był moim przodkiem. Takie problemy z XVIII-wiecznymi i wcześniejszymi metrykami są dla genealogów na porządku dziennym. Ilość informacji w metrykach jest naprawdę niewielka i tylko wnikliwa analiza i skrupulatne odnotowywanie wszystkich członków rodzin może dać wynik zbliżony do pewnego. Na pewno jeszcze wiele razy będę wracać do metryk parafii Tarnów-Katedra i mam nadzieję, że w niektórych liniach uda mi się dojść w poszukiwaniach do 10xpradziadków. To już byłby wiek XVII i metryki z tego okresu są jeszcze przede mną!

Korekta:
Zamieście=Burek=via strata
Przedmieście Małe=Grabówka
Przedmieście Wielkie=górna część ul. Krakowskiej

Źródła:

http://www.it.tarnow.pl/index.php/pol/Atrakcje/Szlaki-tematyczne/Szlak-Leliwitow-Tarnowskich

http://www.mmtarnow.com/2013/05/ulica-brama-pilznienska.html

http://www.tarnowskieinfo.pl/news/6824,tarnowskie-kroniki-10-bruki-dawnego-tarnowa.html

http://www.it.tarnow.pl/index.php/pol/Atrakcje/Przyroda/Zielone-Perly-Tarnowa/Kantoria

Mapa Grottgera z XVIII wieku: https://pl.wikipedia.org/wiki/Tarn%C3%B3w

Niedojadło Andrzej, Hrabstwo Tarnowskie w XVII i XVIII wieku

Księgi metrykalne parafii Tarnów-Katedra

Pierwsza publikacja: 2 grudzień 2017