W jakich dokumentach można odnaleźć XIX-wiecznych włościan?

Włościanie byli najliczniejszą warstwą społeczną, nie dziwi więc nikogo, że spora grupa osób zajmujących się historią rodziny prowadzi poszukiwania w tych kręgach. Najczęściej informacje o przodkach pochodzących z tej warstwy społecznej czerpiemy tylko z ksiąg metrykalnych, poznając daty narodzin, małżeństw i zgonów. Jest to dość skąpa wiedza, poza datami sakramentów nie daje nam ona wglądu w życie antenata. Zapominamy, że pomimo braku umiejętności pisania i czytania po włościanach pozostały dokumenty, które mogą uatrakcyjnić naszą przygodę z genealogią.

Deklaracje i ugody

Deklaracje i ugody dotyczyły powinności jakie chłopi mieli do wypełnienia względem dominium. Dla przykładu w kiepskim roku zbiorów przy zgodzie właściciela zamieniali część dziesięciny składanej w naturaliach na pieniężną. Jeśli płatność rozkładano na raty określano do kiedy zobowiązują się spłacić daną kwotę. Umowy takie podpisywali w imieniu całej gromady wójt, przysiężni, mężowie z gromady, przytomni, przedstawiciel właściciela dominium, właściciel danego gruntu lub pisarz sporządzający deklarację. Oczywiście włościanie podpisywali się znakiem krzyża, obok wpisywano ich imiona i nazwiska.

             

           

C.K. Ministerstwo do zniesienia ciężarów gruntowych

Jak już wcześniej wspominałam w 1848 roku przeprowadzono reformę uwłaszczenia galicyjskich włościan. Otrzymali oni na własność ziemię przez nich uprawianą. W wykazach i spisach poczytamy o powinnościach poddańczych w ziemiopłodach, robociźnie i daninie pieniężnej zniesionych za słusznym wynagrodzeniem. Czyli wraz z posiadaniem własności chłopi zamienili powinności wobec właściciela na podatki na rzecz państwa austriackiego. O tych podatkach poczytamy w Ausschwaisach (ukazach) urzędników C.K.. Wyszczególnione są dokładnie nałożone obciążenia i należności spoczywające na danym mieszkańcu wsi. 

Protokół dochodzeń hipotecznych

Prawo hipoteczne w zaborze austriackim regulowała ustawa z 1874 roku o założeniu ksiąg gruntowych opartych na katastrze. Prowadziły je sądy okręgowe i powiatowe. Księga obejmowała całą wioskę lub miasto. Każdy miał osobną kartę na zwoje nazwisko. Spisywano dom, ilość posiadanej ziemi, często robiono rysunki wskazujące, który grunt należy do właściciela. Jeśli chłopi posiadali ziemię w różnych miejscach lub odziedziczyli nową część prosili o wpisanie ich jako jedno ciało hipoteczne z resztą własności.
Protokoły hipoteczne czasami zawierają dane o 3-4 pokoleniach wstecz np. gdy wpisywano małoletnie dzieci, które odziedziczyły ziemię uprawianą w czasach pańszczyźnianych przez ich dziadków lub pradziadków. Czytałam akt wpisu do hipoteki rodziny, która odziedziczyła ziemię po 2 żonie ojca, a owa macocha po 2 mężu córki z 1 małżeństwa. Ile osób musiało umrzeć żeby taka sytuacja wystąpiła? Chyba nie przesadzę stwierdzając, że cały ród poprzedniego właściciela.

     

Księgi sądowe wiejskie

Księgi sądu rugowego są doskonałym wglądem w życie osobiste włościan. Można się z nich dowiedzieć czy nasz przodek nie przekroczył prawa, miał zatarg z którymś z sąsiadów np. spór o grunt, plony, kłótnia sąsiedzka, używanie obraźliwego słownictwa i inne przewinienia. Z Obwodu Tarnowskiego zachowała się tylko jedna księga, która została opracowana, przetłumaczona i wydana w formie książkowej (Akta w sprawach chłopskich hrabstwa tarnowskiego). Opracowanie to zawiera 65 sprawozdań z posiedzeń sądu prawa rugowego z roku 1756 wraz z wyrokami dla miejscowości: Tarnów z przedmieściami, Klikowa, Wola Rzędzińska, Szynwałd, Krzyż, Żukowice, Zawada, Rzędzin Stary.

Kataster Galicyjski

Każdy z badaczy rodzin żyjących na terenie zaboru austriackiego zetknął się z pojęciem katastru gruntowego. Jest on efektem prac pomiarowych prowadzonych na potrzeby ustalenia podatku gruntowego. Powstały mapy i części opisowe, na których były zaznaczone parcele katastralne. Parcela katastralna to dzisiejsza działka ewidencyjna. Każda parcela miała swój numer i oznaczenie. W ANK zgromadzona jest część operatów opisowych do map katastru gruntowego m. in. z powiatu Tarnów. Danych dotyczących katastru galicyjskiego po 1840 roku jest całkiem sporo, ale rozsianych po różnych oddziałach Archiwum Państwowego: Kraków, Rzeszów i Przemyśl. Przeglądałam wykaz (indeks) właścicieli dotyczący wsi Rzędzin, protokoły parcel gruntowych i budowlanych, szkice indykacyjne. W zespole Kataster Galicyjski znajdują się następujące pozycje dotyczące powiatów: Bochnia, Brzesko, Chrzanów, Dębica, Kraków, Limanowa, Myślenice, Nowy Sącz, Tarnów, Wadowice, Żółkiew, Żywiec http://szukajwarchiwach.pl/29/280/0/str/6/15?ps=True#tabZespol

Spisy ludności

Z książki Hrabstwo Tarnowskie w XVII i XVIII wieku dowiedziałam się, że w zbiorze Archiwum Książąt Sanguszków zgromadzonym w AN Kraków oddział Wawel znajdują się spisy ludności z różnych lat, dla różnych wiosek należących wówczas do Sanguszków. Nie wiem dla jak wielu miejscowości zachowały się spisy, ale podobno w niektórych wsiach prowadzono rejestr mieszkańców co kilka/ kilkanaście lat. Może sporządzanie takich spisów ludności było regułą lub koniecznością ze względu na oddawanie części wiosek w dzierżawę, zastaw lub pozyskanie nowych kontraktem kupna/sprzedaży lub dziedziczeniem.

Jak widać z podanych przeze mnie przykładów materiału dotyczącego włościan żyjących w XIX wieku zachowała się całkiem spora ilość. Dodatkowo są kroniki parafialne (i inne księgi zgromadzone w parafiach), metryczki ocen ze szkół powszechnych, wykazy zmarłych w epidemiach i inne materiały, o których nie mam wiedzy. Informacje o tym jakie dokumenty są dostępne uzyskamy w archiwach państwowych i diecezjalnych, muzeach, bibliotekach, monografiach wsi lub regionu oraz z kontaktów z pasjonatami danych dziedzin. Jeśli korzystaliście z jeszcze innych zbiorów wymieńcie je w komentarzach, chętnie pobuszuję w nowym materiale.


Zapraszam do lektury innych postów powiązanych z powyższym tematem:
Hipoteka XIX-wiecznej Galicji źródłem wiedzy o antenatach
Emigracja tarnowskich włościan w XIX i początkiem XX wieku
Akta Cechów, czyli o zawodach rzemieślniczych
Członkowie Cechu Szewców i Cholewkarzy w Tarnowie
Szkoła Powszechna w Rzędzine, czyli obecna Szkoła Podstawowa nr 9 w Tarnowie
Dostępność online indeksów oraz ksiąg metrykalnych z Tarnowa i okolicy

Pierwsza publikacja: 17 grudnia 2016